Το Στάδιο και το Γυμνάσιο στην Αρχαία Μεσσήνη

Το επιβλητικό Στάδιο και το Γυμνάσιο με την Παλαίστρα βρίσκονται σε επαφή με το οχυρωματικό περίβολο της αρχαίας πόλης. Ανήκουν στα πλέον εντυπωσιακά, από άποψη διατήρησης, οικοδομικά συγκροτήματα. Το Στάδιο κτίστηκε περίπου το 200 π.Χ. και εγκαταλείφθηκε μετά το 395 μ.Χ. Έχει σχήμα πετάλου με κερκίδες και κλιμακοστάσια, τα καθίσματα των εξεχόντων και την αρίθμηση των διαζωμάτων με αρχαία ελληνικά γράμματα. Αποτελείται επίσης και από μία Ρωμαϊκή προσθήκη προστατευτικού τοίχου, στο κάτω μέρος, μιας και τα χρόνια εκείνα είχε μετατραπεί σε αρένα. Το βόρειο πεταλόσχημο τμήμα του Σταδίου περιλαμβάνει 18 κερκίδες με 18 σειρές εδωλίων. Περιβάλλεται από δωρικές στοές, των οποίων οι κίονες στέκονται κατά το πλείστον στη θέση τους. Η βόρεια στοά είναι διπλή, ενώ η ανατολική και η δυτική είναι απλές. Οι στοές ανήκουν στο Γυμνάσιο, που αποτελούσε ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο με το Στάδιο. Οι έφηβοι ήταν υποχρεωμένοι από τους νόμους της πολιτείας να φοιτούν στο Γυμνάσιο επί μία τριετία (από τα 18 έως τα 21 τους χρόνια) κάτω από την εποπτεία του «Γυμνασιάρχη». Ενεπίγραφα βάθρα μεταξύ των κιόνων της δυτικής στοάς έφεραν ανδριάντες Γυμνασιαρχών, ενώ πολλοί κατάλογοι εφήβων βρέθηκαν γύρω.

Δυτικά του Δωματίου ΧΙ, της δυτικής στοάς του Γυμνασίου, ήλθε στο φως το ταφικό μνημείο Κ3 με οκτώ κιβωτιόσχημους τάφους στο εσωτερικό του. Τα σωζόμενα πολυάριθμα αρχιτεκτονικά μέλη της ανωδομής του δείχνουν ότι είχε τη μορφή τετράγωνου θαλάμου με κωνική οροφή. Στην κορυφή της οροφής εδραζόταν κορινθιακός κίονας με χάλκινο έργο στερεωμένο στο σωζόμενο κιονόκρανο. Η μορφή του μνημείου είναι τελείως αδόκιμη για τα ελλαδικά δεδομένα. Τέλος, στο υπέρθυρο της εισόδου σώζονται τα ονόματα των νεκρών ανδρών και γυναικών που τιμήθηκαν με το λαμπρό αυτό μνημείο.

Αναπόσπαστο στοιχείο του Σταδίου αποτελεί το Ηρώο, που είχε τη μορφή πρόστυλου τετρακιόνιου δωρικού ναού. Βρίσκεται στη νότια πλευρά του Σταδίου, κτισμένο πάνω σε ορθογώνιο πόδιο, που προεξέχει από το τείχος σαν προμαχώνας. Το ναόσχημο κτίσμα ήταν ταφικό και αποτελεί ένα είδος ηρώου-μαυσωλείου. Προσωπικότητα με πλούτη, στην οποία απένεμαν οι Μεσσήνιιοι (κατά τον Παυσανία) τιμές ήρωος, ήταν ο Μεσσήνιος αρχιερέας και ελλαδάρχης Σαιθίδας. Είναι επομένως βέβαιο ότι το ηρώο-μαυσωλείο του Σταδίου ανήκε στην πανίσχυρη, οικονομικά και πολιτικά, οικογένεια των Σαιθιδών. Σε αυτό ενταφιάζονταν τα επιφανή μέλη της οικογένειας, από την ίδρυση του Ηρώου (1^ος μ.Χ. αιώνας) ως τα χρόνια τουλάχιστον της επίσκεψης του περιηγητή Παυσανία (155-160 μ.Χ.)

Η Παλαίστρα βρίσκεται σε συνέχεια και σε επαφή με το νότιο πέρα της δυτικής στοάς του Γυμνασίου. Πρόκειται για τετράγωνο περίστυλο οικοδόμημα δωρικού ρυθμού, με δώδεκα κίονες σε κάθε πλευρά. Η Παλαίστρα προοριζόταν για την άσκηση των εφήβων και αθλητών. Στο κέντρο της υπάρχει υπαίθρια αυλή, περιβαλλόμενη από δωρικές στοές και βοηθητικούς χώρους. Είναι σύγχρονη με τις εγκαταστάσεις του Γυμνασίου (3^ος π.Χ. αιώνας) ενώ συνέχισε να λειτουργεί ως την όψιμη Ρωμαιοκρατία. Εφηβικοί κατάλογοι του 2^ου μ.Χ. αιώνα έχουν χαραχτεί σε δύο από τους κίονες της βόρειας στοάς, με πλήθος ονομάτων. Στη δυτική πλευρά της εσωτερικής αυλής αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια ενός ορθογώνιου ναϊσκου με πλακοστρωμένο δάπεδο και αύλακα απορροής των ομβρίων της στέγης. Στο μέσο του δαπέδου υπάρχει βάθρο αγάλματος που έφερε τον μαρμάρινο κορμό Ηρακλή Κυναγίδα, πάτρωνα των εφήβων κυνηγών.