Το συγκρότημα του Ασκληπιείου στην Αρχαία Μεσσήνη
Στο κέντρο της Αγοράς δεσπόζει το Ασκληπιείο που ήταν ο επιφανέστερος χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης, κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης. Ο περιηγητής Παυσανίας παρουσιάζει το Ασκληπιείο ως μουσείο έργων τέχνης, κυρίως αγαλμάτων, και όχι ως συνηθισμένο τέμενος θεραπείας ασθενών. Περισσότερα από 140 βάθρα για χάλκινους ανδριάντες πολιτικών κυρίως προσώπων και πέντε εξέδρες περιβάλλουν το δωρικό ναό και το βωμό, ενώ πολλά είναι τοποθετημένα και κατά μήκος των στοών. Ένας σχεδόν τετράγωνος υπαίθριος χώρος πλαισιώνεται εσωτερικά από τέσσερις στοές.
Το μεγαλύτερο μέρος του κεντρικού υπαίθριου χώρου του Ασκληπιείου καταλαμβάνεται από τον επιβλητικό δωρικό περίπτερο ναό και το μεγάλο βωμό του. Το συνολικό ύψος του ναού ήταν περίπου 9 μέτρα και εδράζεται σε τρίβαθμη κρηπίδα. Ο σηκός, ο πρόναος και ο οπισθόδομος είναι κτισμένοι από τοπικό ασβεστόλιθο, ενώ το πτερό από επιχρισμένο ψαμμιτικό λίθο. Αφιερώματα που προσιδιάζουν στη λατρεία του θεραπευτή θεού Ασκληπιού δεν βρέθηκαν. Έτσι, επιβεβαιώνεται η άποψη ότι ο Ασκληπιός της Μεσσήνης δεν είχε προέχουσα τη θεραπευτική ιδιότητα, αλλά την πολιτική, εκείνη του «Μεσσήνιου πολίτη».
Στην ανατολική πλευρά του Ασκληπιείου βρίσκεται το συγκρότημα τριών οικοδομημάτων: το μικρό στεγασμένο θεατροειδές Εκκλησιαστήριο, το Πρόπυλο, το Συνέδριον ή Βουλευτήριο και η αίθουσα του Αρχείου του Γραμματέως των Συνέδρων.
Στο Εκκλησιαστήριο λάμβαναν χώρα λατρευτικές παραστάσεις και συγκεντρώσεις πολιτικού χαρακτήρα. Πρόκειται για μία μικρή θεατρική κατασκευή με κοίλο, εγγεγραμμένο σε ορθογώνιο κέλυφος, και κυκλική ορχήστρα. Είχε προσκήνιο με τρία ανοίγματα μπροστά και κλιμακοστάσιο εξόδου στο ανατολικό άκρο του. Το κοίλο, χωρίζεται με διάζωμα σε άνω και κάτω. Το κάτω κοίλο απάρτίζεται από 11 σειρές λίθινων εδωλίων και χωρίζεται σε τρεις κερκίδες με δύο κλιμακοστάσια. Περιβάλλεται επίσης από ισχυρό αναλημματικό τοίχο. Σκεπαστό κλιμακοστάσιο στη βορειοδυτική γωνία του αναλήμματος οδηγούσε στο ανώτατο διάζωμα του κοίλου από τη βόρεια πλευρά. Τέλος, κατά τον 2ο μ.Χ. αιώνα, στο ανατολικό άκρο της ορχήστρας τοποθετήθηκε μεγάλο βάθρο έφιππου ανδριάντα από χαλκό προς τιμήν του Ελλαδάρχη, Σαιθίδα.
Το Πρόπυλο ανοίγεται στο μέσον της ανατολικής στοάς του Ασκληπιείου. Στο μέσον περίπου του μήκους του έφερε εγκάρσιο τοίχο με τρεις θύρες, των οποίων διατηρούνται τα κατώφλια με τις εγκοπές για τους σύρτες και τις στρόφιγγες. Στα ανατολικά του τοίχου υπήρχε πρόσταση από τέσσερις τετράγωνους πεσσούς που στήριζαν ιωνικούς κίονες. Μεταξύ της εξωτερικής πεσσοστοιχίας και του εγκάρσιου τοίχου (με το τρίθυρο) διασώθηκε το δάπεδο. Επίσης, η πρόσταση έφερε δύο κίονες κορινθιακού ρυθμού. Οι δύο ανόμοιες βάσεις των κιόνων, που διατηρούνται στη θέση τους, προέρχονται από την μεταγενέστερη επισκευή της πρόστασης.
Το Συνέδριον ή Βουλευτήριο αποτελεί τον κατ’έξοχήν χώρο συγκέντρωσης συνέδρων και αντιπροσώπων των πόλεων της αυτόνομης Μεσσηνίας. Έχει σχεδόν τεράγωνο σχήμα και τετράκλινη στέγη που στηριζόταν εσωτερικά σε τέσσερις πεσσούς. Οι τρεις πλευρές του (βόρεια, ανατολική και νότια) ήταν κλειστές, κτισμένες με τοίχο, ενώ είσοδος υπήρχε μόνο στη δυτική πλευρά από δύο μεγάλα τρίθυρα ανοίγματα. Κατά μήκος των τριών κλειστών πλευρών διατηρήθηκε λίθινο συνεχές έδρανο. Το συνολικό μήκος του εδράνου (56 μέτρων) επέτρεπε να κάθονται 76 σύνεδροι, όσα δηλαδή ήταν και τα μέλη της ιερής γερουσίας.
Η μεγάλη αίθουσα του Αρχείου του Γραμματέως των Συνέδρων βρίσκεται στη νοτιοανατολική γωνία του συγκροτήματος του Ασκληπιείου και είναι πλήρης κατασκευών της Πρωτοβυζαντινής περιόδου. Δεδομένου του δημόσιου πολιτικού χαρακτήρα των χώρων της ανατολικής πτέρυγας του Ασκληπιείου, είναι μάλλον βέβαιο ότι είχε ανάλογο δημόσιο χαρακτήρα. Σύμφωνα μάλιστα με μαρτυρία επιγραφής (που βρέθηκε μπροστά στην ανατολική είσοδο της αίθουσας) σε αυτήν πρέπει να στεγαζόταν του Αρχείο του Γραμματέως των Συνέδρων.
Τη βόρεια πτέρυγα του Ασκληπιείου κλείνει μεγάλο διμερές οικοδόμημα κτισμένο πάνω σε υψηλό πόδιο. Οι δύο αίθουσες του οικοδομήματος (δεξιά και αριστερά από το βόρειο κλιμακοστάσιο) που διαιρούνται πανομοιότυπα σε πέντε δωμάτια, έχουν ταυστισθεί με το Σεβάστειον ή Καισαρείον των επιγραφών. Ήταν αφιερωμένες στη λατρεία της θεάς Ρώμης και των αυτοκρατόρων.
Στα βορειοδυτικά του Ασκληπιείου ήρθε στο φως πρόστυλος ναός με σχεδόν τετράγωνο σηκό, αβαθή ευρύτερο πρόδομο και ράμπα στο μέσον της τετράστυλης πρόσοψης. Γύρω από την πρόσοψη του ναού αποκαλύφθηκαν βάθρα αναθημάτων και ενεπίγραφες στήλες. Κατά μήκος της βόρειας πλευράς, βρέθηκαν δύο θησαυροί νομισμάτων (χαλκών της Μεσσήνης και αργυρών της Αχαϊκής Συμπολιτείας) των μέσων του 2ου π.Χ. αιώνα, καθός και πλήθος πήλινων ειδωλίων, που κατά κύριο λόγο εικονίζουν την Αρτέμιδα Κυνηγέτιδα. Σε λατρευτικό μαρμάρινο άγαλμα της Ορθίας πρέπει να ανήκουν τα θραύσματα που βρέθηκαν στα βόρεια του ναού.
Βορειοανατολικά και αντολικά του Ασκληπιείου ήλθε στο φως πυκνά δομημένο οικιστικό σύνολο που αποτελεί μέρος συνοικισμού του 5ου-7ου μ.Χ. αιώνα. Στον συνοικισμό αυτό ανήκουν οι 40 και πλεόν χριστιανικοί τάφοι που αποκαλύφθηκαν με χαρακτηριστικά, για την εποχή, αγγεία και χάλκινες πόρπες ως κτερίσματα. Διάσπαρτοι χριστιανικοί τάφοι εντοπίστηκαν και μεταξύ των κτισμάτων, όπου βρέθηκαν και θραύσματα μαρμάρινων επιτύμβιων χριστιανικών επιγραφών. Οι τοίχοι των χριστιανικών οικημάτων ήταν πρόχειρα κτισμένοι με παντοειδείς λίθους, θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών, επιγραφών και γλυπτών. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν οι πώρινοι κορμοί δύο γυναικείων αγαλμάτων των μέσων του 2ου π.Χ. αιώνα.
Ο περιηγητής Παυσανίας προχωρώντας νότια από το Ασκληπιείο προς το Γυμνάσιο, αναφέρει πρώτα το Ιεροθυσίο, οικοδόμημα που στέγαζε αγάλματα των δώδεκα θεών, χάλκινο ανδριάντα του Επαμεινώνδα, καθώς και «αρχαιόυς τρίποδες», τους οποίους ο Όμηρος ονομάζει «απύρους». Το Ιεροθυσίο πρέπει να είχε άμεση σχέση με τους ιεροθύτες, αιρετούς ετήσιους αξιωματούχους της πόλης, υπεύθυνους για τον εορτασμό των Ιθωμαίων και άλλων θρησκευτικών πανηγύρεων. Στα νομίσματα άλλωστε της πόλης, ο τρίποδας συνοδεύει, κατά κανόνα, την εικόνα του Διός Ιθωμάτα, κύριας θεότητας της Μεσσήνης.